شاخه اصلی تقسیم می‌شوند و هر شاخه نیز به نوبه‌ی خود به منابع آبی دیگر قابل تقسیم و تجزیه می‌باشد.[1]

که هر دو این منابع در این گفتار به ترتیب آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی به تفصیل مورد مطالعه و بحث قرار می‌گیرد.

1-2-2-1. بند اول: آب‌های زیرزمینی

قبل از پرداختن به تعریف هر یک از منابع آب زیرزمینی لازم است به اختصار در خصوص آب‌های زیرزمینی و اهمیت آنها مواردی ذکر شود. آب‌های زیرزمینی یا آب‌های تحت‌الارضی همان طور که از نام آن پیداست به آب‌هایی گفته می‌شود که در زیر زمین و لایه‌های آن وجود دارد، آب‌های چاه‌های عمیق و نیمه عمیق و قنوات را آب‌های زیرزمینی نامند.[2] در بعضی از کتب حقوقی آب زیرزمینی به گونه‌ی دیگر تعریف و معنی شده است.[3]

آب‌ موجود در سوراخ‌ها و شکاف‌های پوسته سنگی زمین، که در نتیجه ریزش باران و جریان آب‌های سطحی درون خلل مزبور جمع شده باشد، معمولاً این نوع آب‌ها در اعماق حدود 50 تا 100 متری زمینی انباشته شده و در ژرفای زیاد به دلیل فشار زیاد و مسدود شدن خلل و سوراخ مزبور اثری از آنها دیده نمی‌شود، آب‌های مزبور اغلب املاح و مواد معدنی سنگ‌ها را در خود حل کرده و غالباً به صورت آبهای معدنی تبدیل می‌گردند.
آبهایی که در زیر سطح زمین موجود بوده و برای این مفهوم، گاهی واژه‌های آب زیرسطحی، آب زمینی، آب زیر خاکی و آب عمقی نیز به کار می‌رود.[4]
باید اذعان نمود که آبهای زیرزمینی نقش عمده و حیاتی در تأمین آب مورد نیاز بخش‌های مختلف مصرف در جامعه دارند و حدود 60 درصد از میزان آب مورد نیاز را تأمین می‌نمایند به همین علت وزارت نیرو و به تبع آن مسئولین برای حفاظت و بهره‌برداری بهینه و اصولی از این منابع با ارزش تأکید دارند.

همچنین با عنایت به محدودیت ذاتی این منابع آبی ضرورت هماهنگی میان مسئولین ادارات از جمله جهاد کشاورزی و سازمان‌های آب منطقه‌ای و سایر ادارات ذی‌ربط در جهت بهبود یافتن وضعیت آب زیرزمینی و پیشبرد برنامه‌های حفاظتی پیش از پیش احساس می‌شود.

پایین رفتن سطح آب زیرزمینی ممکن است دلایل زیادی داشته باشد که از آن جمله می‌توان موارد ذیل را ذکر کرد:

مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق پرجمعیت و شهرها.
مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق صنعتی.
مصرف آبهای زیرزمینی در مناطق کشاورزی.
تخلیه آبهای زیرزمینی به منظور جلوگیری از افزایش رقوم سطح آب و در نتیجه کاهش خسارات وارده به ابنیه و تأسیسات سطحی و زیرزمینی، در صورتی که افت سطح آب زیرزمینی زیاد باشد و یا لایه‌های خاک قابلیت فشارپذیری زیاد داشته باشد و یا ضخامت لایه فشارپذیر زیاد باشد، ممکن است نشست‌های عمده‌ای به وجود آید که نشست زمین هم در نتیجه افت سطح آب، اساساً برگشت‌ناپذیر است. البته می‌توان نشست را با توقف افت سطح آب پایه همراه تزریق برای جلوگیری از تحکم باقی مانده لایه متوقف نمود، ولی سطح زمین به حالت اولیه هیچ وقت بر نخواهد گشت.
اینک می‌پردازیم به انواع منابع آبهای زیرزمینی

آبهای زیرزمینی از طریق چشمه، چاه و قنات به سطح زمین می‌آیند و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. در اینجا سعی می‌شود از ویژگی‌ها و اهمیت هر یک در تأمین آب مورد نیاز و همچنین مسائل آنها به اختصار بحث شود.

الف: قنات‌ها

در فرهنگ فارسی به معنای قنات یا کاریز می‌باشد، و اینچنین تعریف شده است: «کاریز راه آب روان، به زیرزمین که به عربی قنات گویند، و در اصل کاه‌ریز بوده که برای احتمال جریان آب، کاه می‌ریخته‌اند تا معلوم شود».[5]

احتمالاً لغت کاریز از دو کلمه (کوه + ریز) ترکیب یافته است و آن کنایه از آبی است که از کوهستان بیرون می‌آید و بعدها و به مرور زمان و به صورت‌های: کاریز، کهریز، کارز، کاهریز، کاراز و کاکوریز درآمده است.[6]

در مورد کلمه قنات برخی از محققین ریشه آن را از کلمه آکادی، قانو که به معنای نی می‌باشد، می‌دانند؛ سپس این کلمه وارد زبان عربی شده به صورت قازاقانا درآمده که شکل آرامی آن قانایا است، که به مرور تبدیل به قنات شده است.

به علاوه از قنات تعریف‌های دیگری نیز توسط صاحب‌نظران به عمل آمده که جهت استحضار خوانندگان محترم ذیلاً به چند تعریف از آنها می‌پردازیم:

مجاری زیرزمینی که با به کار بردن شیبی کمتر از شیب سطح زمین آب را به سطح زمین می‌رسانند. منبع قنات، طبقه‌ای از زمین است که آب در آنجا جمع شده و عمق آن تقریباً 2 تا 16 متر می‌باشد.[7]
قنات، حلقه چاه‌های آبده و خشک که مطابق نظر کارشناسان برای آبیاری مزارع احداث می‌گردد، بدین منظور که به آب‌های چاه‌های آبده متعدد تمرکز دهند تا برای امور کشاورزی کفایت کند و در موارد نیاز و ضرورت برای سرکشی و تعمیر مجاری آب، همان چاه‌های آبده، چاه‌های خشک دیگری نیز حفر می‌شود که از آن راه داخل شده و آن را تنقیه و تعمیر نمایند.[8]
قنات به معنای کاریز و مجرای آب است، قنوات یا کاریزها مجاری آبهای زیر زمینی که از شاخصه‌ها و ممیزات خاص ایران است.[9]
در تعریف دیگری که از قنات شده، عبارت است از: مجرایی که به کمک چاه‌های متعدد در زیر زمین حفر شده تا آب زیر زمین کوهپایه‌ها را به داخل دشت‌ها روان ساخته و به مصرف کشاورزی و غیره برساند.[10]

در عبارت دیگر، قنات یا کاریز مجرای آب زیرزمینی یک واحد آبیاری است که مصنوعاً به وجود آمده و مانند یک چشمه طبیعی آب آن در اثر قوه ثقل به طرف مزارع پایین دست جاری می‌شود. همچنین قنات به مجرای گفته می‌شود که در زیرزمین حفر کنند تا آب در آن جاری شود بر اساس آخرین آمار اخذ شده در ایران حدود پنجاه هزار قنات وجود داشته که طول بعضی از آنها تا هفتاد و پنج کیلومتر می‌باشد.[11]

راه‌آب زیرزمینی در قنات بر خلاف چشمه، آب در نتیجه کندن زمین و عملیات قناتی جاری می‌شود، نوعی آب زیرزمینی است. اگر به نقشه‌ی ایران و نوع آب و هوا و مناطقی که در آن هست از نظر منابع آبی نگاهی بیندازیم، متوجه می شویم که ایران سرزمینی است کم آب و آب و هوایش خشک و بری است و برای کشاورزی مناسب نمی‌باشد، به همین علت ایرانیان از حدود سه هزار سال پیش به فکر و اندیشه تأمین آب برای کشاورزی که شغل و پیشه اغلب ایرانیان و روستانشینان بوده، بر‌آمدند و الآن علاوه‌بر اینکه کشورمان مواد غذایی خود را تولید می‌کند، بلکه محصولات دیگر کشاورزی را مانند پنبه و دانه‌های روغنی و سیب و غیره را به کشورهای دیگر صادر می‌نماید. این امر میسر نمی‌گردید مگر با ابداع سیستم آبیاری خاص و مهار کردن آبهای زیرزمینی توسط ایرانیان که همان سیستم آبرسانی به وسیله قنات است.[12]

قطع نظر از اینکه آینده قنوات در ایران چه باشد، امروزه این سیستم آبرسانی که حداقل در منطقه خاورمیانه بی‌نظیر می‌باشد، هر کس را تحت تأثیر قرار می‌دهد و ابتکار و مهارت و خلاقیت ایرانیان و کار طاقت‌فرسای آنان را نشان می‌دهد.[13]

خلاصه اینکه ایرانی‌ها با نبوغ و دوراندیشی خاص خود با کمال و توانایی و استعداد با راه‌حلی که ابداع نمودند (قنات) جامعه‌ی انسانی را با کاردانی و مهارت خود شگفت‌زده ساختند.[14]

همچنین قنات یک سیستم مهندسی و اولیه و قدیمی بسیار خوبی برای بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی می‌باشد و بیش از 2500 سال در ایران قدمت دارد، که در طی زمان به تدریج توسط ایرانی‌ها در تعدادی از کشورهای خاورمیانه نیز متداول گشته است.

قنات یک کانال زیرزمینی می‌باشد که قسمتی از آن در داخل سفره آب حفر شده و مقداری از آب سفره را زهکش و در داخل تونلی با شیب ملایم به سطح زمین هدایت می‌کند و به عبارت دیگر قنات را می‌توان یک تونل زیرزمینی دانست که به وسیله تعدادی چاه به سطح زمین مرتبط شده، اندازه تونل در نقاط مختلف متفاوت می‌باشد و حداقل آن به اندازه‌ای است که یک مقنی بتواند در داخل آن کار کند و در بعضی جاها حتی یک انسان می‌تواند در داخل آن به راحتی راه برود. چاه‌های عمودی برای انتقال موارد حفاری شده به خارج و همچنین برای تهویه تونل‌ها بوده و فواصل آنها از یکدیگر متفاوت و معمولاً در حدود 25 متر می‌باشد.[15]

[1]. مقبل، کریم، مالکیت حریم و بستر منابع آب، پایان‌نامه کارشناسی ارشد «حقوق خصوصی»، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، 1381، ص12.

[2]. رشیدی، حمید، دایره المعارف حقوق نیرو، ص 69.

[3]. رشیدی، حمید، همان، ص 87.

[4]. رشیدی، حمید، فرهنگ اصطلاحات حقوقی صنعت آب و برق، ص 89.

[5]. پادشاه، محمد، فرهنگ انتدراج، مصحح دبیر سیاقی. م،  تهران: انتشارات خیام،  1363. ص27.

[6]. سجادی، سید منصور، قنات کاریز، تهران: انتشارات انجمن فرهنگی ایتالیا، 1361، ص 54.

[7]. رشیدی، حمید، دایره المعارف حقوق نیرو، ص53.

[8]. حائری شاه باغ، سید علی، شرح قانون مدنی، انتشارات گنج دانش، چاپ اول، سال 1363، ص 98.

[9]. رشیدی، حمید، فرهنگ اصطلاحات حقوقی صنعت آب و برق، ص 59.

[10]. همان، ص 64.

[11]. همان، ص 70.

اگر آب مخازن زیر زمینی، خود بخود، به سطح برسد، محل خروج آن را چشمه می‌گویند. در حقیقت، خروج طبیعی آب زیر زمینی ایجاد چشمه می‌کند.[1]

جایی که در آن آب‌های زیر زمینی بر سطح زمین ظاهر می‌شود، چشمه پدید می‌آید. به عبارت دیگر، چشمه محل خارج شدن طبیعی آب از زمین و یا جایی است که آب از زمین یا کوه بیرون آید و جاری شود.[2]

در حقیقت چشمه‌ها، غالباً خودجوش و به طور طبیعی ظاهر می‌شوند، و خروج طبیعی آب به شکل چشمه در شرایطی عملی می‌شود که سفره آبداری در نقطه‌ای با سطح زمین قابل نفوذ برای آب، تماس پیدا کند و سطح پیزومتری آب سفره از نقطه تماس بالاتر باشد. در این شرایط آب از محل برخورد سفره آبدار با سطح زمین به صورت چشمه معمولی خارج می‌شود.[3]

در تشکیل چشمه‌ها، عوامل مختلفی دخالت دارد، از جمله وضعیت سطح زمین و ناهمواری‌های آن. آب بعضی از چشمه‌ها از اعماق زمین سرچشمه می‌گیرد، پس از عبور از شکاف‌ها به سطح زمین می‌رسد. بنابراین در پیدایش این دسته از چشمه‌ها (که بستر چشمه‌های معدنی گرم نیز جزو آن است)، وجود شکستگی‌ها و گسل‌ها، مؤثر است که عامل خروج آب به شمار می‌رود، آب معمولاً طول یک خط شکستگی را که بر اثر فرو نشستن قسمتی از قشرهای متوالی زمین به وجود آمده است می‌پیماید، و به سطح زمین می‌رسد.[4]

زلزله‌ هم در به وجود آمدن و یا ناپدید شدن چشمه‌ها مؤثر بوده است. چون بعضی از چشمه‌ها بر اثر زلزله از بین می‌رود و یا بر اثر زلزله چشمه‌های جدیدی به وجود می‌آید. لذا ممکن است که بسیاری از چشمه‌ها که در قدیم در کشور ما وجود داشته، در اثر زلزله ناپدید و از بین رفته و یا چشمه‌های جدیدی ظاهر شده باشد.[5]

خشک شدن چشمه‌هایی که آب آنها شیرین می‌باشد، در اثر عواملی مانند زلزله یا به علت تمام شدن ذخیره‌ی آبی آنها، در بسیاری از موارد، مسائل و مشکلات زیادی دارد، مخصوصاً اگر چشمه مزبور تنها منبع آب قابل شرب ساکنان و یا احشام یک محل و یا عابرین و کاروان‌هایی باشد که از آن محل عبور می‌کنند که در این موارد خاصه در مناطق کویری و بیابانی آب واقعاً به معنای حیات است. چشمه‌ها نقش مؤثری در مشاغل تولیدی و کشاورزی دارند، و استفاده صحیح از مراتع و دامداری تا حد زیادی بستگی به وجود چشمه‌ها دارد. چشمه‌ها تأثیر فراوانی در استفاده‌ی درست و نیز حفاظت از مراتع و همچنین بهره‌برداری کامل از احشام دارد که با کمی مطالعه و تحقیق می‌توان به این امر پی برد، که در جایی که این منبع آبی وجود نداشته است، مراتع از بین رفته و از بهره‌برداری دامداری و یا تولید اثری نبوده و رونق نداشته است.[6]

این طور می‌توان گفت که چشمه‌ها در فلات ایران، هم از نظر تعداد و هم از نظر میزان آب‌دهی دارای اهمیت بوده و آقای غلامحسین مصاحب به نقل از یک کتاب قدیمی به نام (نزهت القلوب، نوشته‌ی حمدالله مستوفی قزوینی)، می‌نویسد:

«ناحیه‌ی مرتفع همدان به وسیله‌ی 1600 عدد چشمه‌ی کوهستانی که از کوه الوند جاری بوده‌اند، مشروب می‌گردیده. آب این چشمه‌ها، باغستان‌ها و حومه‌ی شهر همدان را سیراب نموده و محصول عالی و میوه‌جات آن سامان را تأمین می‌کرده است».[7]

در ایران چشمه‌های فراوانی با آبدهی متفاوت در مناطق مختلف وجود دارد که به عنوان مثال، می‌توان از چشمه‌ی باغ فین در کاشان، چشمه علی در شهر ری، چشمه گیلاس در مشهد، چشمه خواجه خضر در ورسخوران فیروزکوه، آب طاق بستان را در کرمانشاه، چشمه شیخ در شهمیرزاد سمنان نام برد.

اگر در یک نگاه آماری به تعداد چشمه‌ها و میزان برداشت آب از آنها توجه کنیم، و اگر ارقام مربوط به میزان تخلیه‌ و برداشت سالانه‌ی آب از این طریق «چشمه» را با دیگر منابع زیرزمینی مانند چاه و قنات مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که میزان آب چشمه‌ها به ویژه نسبت به آب قنات‌ها، قابل اهمیت و توجه می‌باشد.[8]

[1]. کردوانی، پرویز، منابع و مسائل آب در ایران، انتشارات دانشگاه تهران، سال 1371، ص 217.

[2]. رشیدی، حمید، دایره المعارف حقوق نیرو، ص47.

[3]. غفوری، محمد رضا و مرتضی، غلامرضا، آب‌شناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، بی‌تا، ص17.

[4]. کردوانی، پرویز، منابع و مسائل آب در ایران، ص 219.

در فرهنگ‌های ادب فارسی، چاه را به این صورت تعریف کرده‌اند:

چاه واژه‌ای است پهلوی (cah) به معنای گودال تنوره مانندی که در زمین حفر کنند، و برای بالا آمدن آب یا ریختن فاضلاب از آن استفاده می‌نمایند.[2]

آقای مرتضی سرمد، در کتاب «حقوق آب» درباره‌ی چاه، تصریح می‌کند: «میله‌ی عمودی که به وسیله‌ی مقنی حفر می‌شود تا به سطح آب رسیده و سپس مقدار هم در داخل آب حفاری می‌کنند تا به مقداری آب مورد نظر برسند. ضمناً این گودال استوانه‌ای شکل که در زمین حفر می‌کنند، گاهی آب بر می‌دارند و گاهی فاضلاب در آن می‌ریزند».

در فرهنگ آبیاری و زهکشی در خصوص چاه آمده است، که چاه حفره یا سوراخ مصنوعی می‌باشد که به طور عمودی حفر شده و آب زیرزمینی از طریق شکاف و خلل در آن تراوش می‌کند. بعضی از اساتید در تعریف چاه می‌گویند: «چاه عبارت است از یک سوراخ بزرگ استوانه‌ای شکل قائمی است که سطح زمین را به یک مخزن آب زیر زمینی مربوط می‌کند و اگر این سوراخ یا حفاری از سطح زمین در یک لایه نفوذپذیر باز شود تا به آب برسد، در این حالت یک چاه سطحی ایجاد می‌شود. ولی اگر حفر چاه به علت نرسیدن به آب ادامه یابد و از لایه و قشر نفوذناپذیر بگذرد و به یک مخزن آب محصور برسد، در این حالت چاه به وجود آمده را چاه عمیق می‌گویند. چاهی که آب آن فوران می‌کند و خودبخود از زمین خارج می‌شود، چاه آرتزین نیز می‌گویند لیکن ممکن است چاهی آرتزین باشد ولی فوران کننده نباشد.[3]

در خصوص حفر چاه‌ها باید گفت که حفر چاه کم عمق دستی از قدیم‌الایام به منظور تأمین آب انسان و احشام و غیره در کشور ما متداول بوده است و همچنین باید گفت که قدمت این قبیل چاه‌ها بیشتر از قنات‌ها نیز می‌باشند، چرا که انسان ابتدا با حفر این گونه چاه‌ها پی به آب‌های زیرزمینی برده و اقدام به بهره‌برداری از آنها نموده است، به این نوع چاه‌ها به علت اینکه با ابزارهای دستی حفر می‌شوند چاه‌های دستی نیز می‌گویند.[4]

چون در ضمن مطالب مربوط به کلیات و مسائل چاه، به چاه‌های دستی و معمولی و آرتزین که از انواع چاه‌ها می‌باشد توضیحات مختصری ارائه گردید، در اینجا به دو نوع از انواع چاه‌ها که از نظر بهره‌برداری از آب زیرزمینی نسبت به دیگر انواع چاه‌های اشاره شده اهمیت بیشتری دارد، می‌پردازیم.

چاه عمیق
و آن چاهی است که توسط دستگاه‌های حفاری و دیواره آن لوله‌گذاری بتنی یا فلزی شده باشد و در داخل آن تلمبه نصب و لااقل 20 متر از سطح ایستابی هم پایین‌تر حفر کرده باشند و برای آبیاری اراضی با وسعت زیاد به علت حجم برداشت زیاد آب از آن استفاده می‌کنند.[5]

چاه نیمه عمیق
چاهی است که به وسیله‌ی مقنی در سفره اول آب حفره شده باشد و در داخل آن تلمبه و احتمالاً کوره‌هایی هم زیر آب برای ازدیاد تراوش آب حفر کرده باشند.

در این نوع چاه‌ها نیز تا چندین متر، به اصطلاح توی آب حفاری می‌شود، ولی در هر حال عمق آن از چاه‌های عمیق کمتر است. در چاه‌های نیمه عمیق یا کم عمق، موتوری که مقدار حفاری زیر سطح آب زیرزمینی یعنی قسمت آبده‌ی چاه کم است، ممکن است برای به دست آوردن آب بیشتر، کوره‌ها یا مجراهای افقی، در جهات مختلف حفر بشود. این مجراهای افقی که معمولاً در زیر سطح آب حفر می‌گردد، باعث می‌شود که آب‌های زیرزمینی را بکشد و به چاه اصلی هدایت کند. حفاری در این نوع چاه‌ها غالباً 6 متر یا بیشتر در زیر سطح آب انجام می‌شود و کوره‌ها در این عمق، قرار دارد.

چاه‌های نیمه عمیق از لحاظ نوع حفر دو گونه می‌باشند، چاه‌های دستی نیمه‌ عمیق و چاه‌های ماشینی نیمه عمیق. چاه‌های نیمه عمیق نوع اول با ابزار دستی از قبیل کلنگ و بیلچه و یا کمپرسورهای هوا حفر و تخلیه مواد به چرخ چاه، قرقره و پنج صورت می‌گیرد، قطر این چاه‌ها غالباً بیش از 70 سانتی‌متر بوده و همچنین اکثر آنها فاقد لوله جدار می‌باشند.

حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق از نظر تاریخی مربوط به سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم می‌باشد که ابتدائاً برای مصارف زراعتی و باغ‌های نزدیک شهرهای بزرگ معمول گشته و تعداد اینگونه چاه‌ها محدود بود. لیکن از این منابع آبی، بعداً برای تأمین آب در مزارع و روستاها نیز استفاده کردند و تعداد آن روز به روز افزایش یافت، استفاده از این آبها تحول بزرگی در مناطق شهری و روستایی از نظر مصارف خانگی، صنعتی و به ویژه کشاورزی به وجود آورده است. دلایلی که حفر اینگونه چاه‌ها در ایران بسیار معمول شده به شرح ذیل می‌باشد:

استفاده از منابع آب‌های زیرزمینی زیاد به علت اعماق بیشتری که این چاه‌ها در مقایسه با سایر منابع آب دارند.
صرفه‌جویی در هزینه و وقت برای حفاری چاه‌های عمیق و امکان رسیدن سریع‌تر به آب مورد نیاز.
رایج شدن کشت‌های جدید، مثل چغندر قند، خیار، خربزه و غیره که احتیاج بیشتری به آب دارند.

باید اذعان نمود که چاه‌های عمیق، امروزه مهمترین وسیله بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی می‌باشد، به گونه‌ای که در حال حاضر، آب شهرهای بزرگ و متعدد دنیا و یا آب کشاورزی مناطق وسیع زراعتی و همچنین صنایع به وسیله چاه‌های عمیق تأمین می‌شود.[6]

کشیدن آب از این نوع چاه‌ها به وسیله‌ی دلو با چرخ چاه، انواع تلمبه‌ی دستی، تلمبه‌های موتوری کوچک و در بعضی موارد با استفاده از حیوانات مثل شتر، گاو و اسب صورت می‌گیرد. عمق آن از 25 متر تا 50 متر زیر سطح زمین با توجه به وضعیت آبدهی منطقه و امکان حفاری متغیر می‌باشد، نظر به عمق آن و تأسیسات حفاظتی و ابنیه جنبی حریم آن دایره‌ای به شعاع سه تا چهار متر مناسب خواهد بود. اما در خصوص چاه‌های ماشینی نیمه عمیق، باید گفت که این دسته از چاه‌ها نیز با دستگاه‌های حفاری موتوری و با استفاده از روش‌های مختلف حفر و در آنها انواع لوله‌های جدار نصب می‌شود. آبکشی از این چاه‌ها عموماً به وسیله‌ی پمپ‌های توربینی و الکتروپمپ انجام می‌شود. عمق این چاه‌ها نیز از 25 تا 50 متر از زیر سطح زمین می‌باشد.[7]

[1]. رشیدی، حمید، فرهنگ اصطلاحات حقوقی صنعت آب و برق، ص50.

[2]. همان، ص 52.

[3]. جنیدی، محمد جواد، آب‌شناسی و هیدرولوژی، ص 74.

آب معدنی: اغلب در میان مردم جامعه و عرفاً به آبی گفته می‌شود که خاصیت درمانی عمومی یا موضعی یا بهداشتی داشته باشد. به عنوان نمونه آبگرم قینرجه مشکین شهر برای تسکین دردهای مفصلی و رماتیسمی معروف است.
به چشمه یا آب فوران از زمین گفته می‌شود که در طبیعت خود آمیخته به قسمتی از املاح است مانند گوگرد و ید ‌و آهن و افراد برای معالجه و تسکین بعضی از بیماری‌ها با آب آن استحمام می‌نمایند و یا از آن می‌آشامند. برای مثال از آب معدنی چشمه کندوان در شهرستان اسکو آذربایجان شرقی افراد برای رفع سنگ کلیه از آن می‌آشامند و به شهادت اهل محل مؤثر برای تسکین این مرض می‌باشد.
آب های معدنی از زمین می‌جوشد و از نر فیزیولوژی دارای گوگرد و یا املاح دیگر است، همچنین آبهای معدنی دارای مقداری نمک‌های غیر آلی توأم با گاز یا بدون گاز می‌باشند و در این صورت است که می‌توان اثر فیزیولوژی آنها را تعیین کرد.[1]

2-2-2-1. بند دوم: آب‌های سطحی
آب‌های سطحی به کلیه آب‌های جاری در رودخانه‌ها و انهار طبیعی و دره‌ها و جویبارها و هر مسیر طبیعی از جمله سیلاب‌ها و دریاچه‌ها گفته می‌شود. به نظر بعضی از اساتید آب‌های سطحی از آن مقدار آب باران تشکیل می‌شود که خاک قادر به جذب آن‌ها نیست و یا پس از نفوذ در زمین به صورت چشمه‌سارها و امثال آن، از زمین خارج می‌شود و جویبارها و رودها و غیره را ایجاد می‌کند و یا تشکیل دریاچه‌ها و دریاها را می‌دهد یا آنها را تکمیل می‌کند.[2] آب های سطحی را از این نظر می‌توان به دو شاخه تقسیم‌بدی کرد.

ـ آب‌های سطحی جاری و آب‌های سطحی راکد

آب‌های سطحی جاری:
آب‌های سطحی جاری به آب‌هایی اطلاق می‌شود که ابتدا و انتهای آنها قابل رؤیت می‌باشد و از آنجایی که این نوع آبها دائماً جریان داشته، حرکت مولکول‌های آب هم به طور مرتب در یک جهت صورت می‌گیرد. به گونه‌ای که امکان برگشت آب به نقطه مبداء وجود ندارد، مانند جویبارها، نهرها، رودها و شط‌ها.

آب‌های سطحی راکد
 

این نوع آبها، به آبهایی گفته می‌شود که از هر طرف ساحل آن را احاطه کرده، آبهای راکد برحسب عمقشان و برحسب مقدار نام‌های گوناگون دارد. مانند دریا، دریاچه‌، استخر، لش آب، برکه و غیره.

دریاچه که یک منبع آب طبیعی می‌باشد و کم و بیش هم ساکن بوده، ارتباط مستقیم با دریا ندارد. استخر هم یک دریاچه‌ کم عمق است که تمام قسمت خاکی آن قابل رویش گیاهان آبی ریشه ریشه‌دار است، برکه هم استخر کوچکی است که به طور متناوب خشک می‌شود لش آب، آبی است راکد و کم عمق که غالباً به وسیله گیاهان انباشته و اشغال شده است.[3]

در مقام سنجش و مقایسه آبهای سطحی و محاسن و معایب هر یک می‌توان گفت که: آب زیرزمینی به علت اینکه در زیر سطح زمین قرار دارد از بسیاری از آلودگی‌ها مصون و محفوظ می‌باشند و در صورتی که املاح آن زیاد نباشد برای شرب بسیار مطلوب و مناسب است، منبع آب سطحی مستلزم آن است که در یک زمان و مکان مشخصی جمع‌آوری و مهار شود و برای این که به ظرفیت کامل برسد ممکن است چندین سال به طور بیانجامد در صورتی که آب زیرزمینی در هر زمان و مکان قابل استحصال است و توسعه آن سریع‌تر و امکان بهره‌برداری از آن با هزینه کم امکان‌پذیر است.

مخزن‌های آب سطحی، مقدار قابل توجهی از زمین‌ها که ممکن است زراعی هم باشند، تحت پوشش خود قرار دهد و مضافاً در مواقع گرم سال مقادیر زیادی از آب خود را در اثر تبخیر از دست می‌دهند، در حالی که آب زیرزمینی محل تجمعش در زیر زمین بوده و به هیچ وجه از دمای هوا متأثر نمی‌گردد.[4]

با وجود همه محاسن و مزایایی که برای آب زیر زمینی گفته شد این منبع آب عیب بزرگ و مهمی هم دارد و آن این است که به طور یکنواخت و همسان در همه نقاط زمین توزیع نشده است و مناطق گسترده‌ای در سطح زمین وجود دارند که آب زیرزمینی از چنان کیفیتی برخوردار نیست که حفر چاه در آن دارای توجیه اقتصادی داشته باشد.

عمده‌ترین منابع آبهای سطحی، دریا، دریاچه، رودخانه و نهر می‌باشند که شرح مختصری در مورد هر یک از آنان اشاره می‌نمایم.

الف: دریا
آبهای موجود در قسمت وسیعی از زمین را که قابل کشتی‌رانی باشد و به اقیانوس نیز راه داشته باشند، آب دریا نامند.[5] می‌دانیم که در شمال ایران دریای مازندران یا خزر و در جنوب آن خلیج فارس و دریای عمان واقع شده است. جدیداً بر اساس اطلاعات به عمل آمده و در سال‌های اخیر با نصب دستگاه‌های آب شیرین کن در جنوب، مقداری از آبهای خلیج فارس و دریای عمان تصفیه گردیده و برای آب آشامیدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی از این آب‌ها و همچنین از آبهای دریای خزر تا آنجایی که بنده اطلاع دارم برای امر کشاورزی استفاده نمی‌شود.[6]

طبق ماده یک ق.ت.ع.آب، آب دریاها از مشترکات عمومی می‌باشند و از نظر فقهی آب دریا پاک و وضو با آن جایز است.[7]

آب دریا ترکیباتی دارد که آن را از آبهای زیرزمینی و زه آب‌های حاوی مواد معدنی زیاد، در مورد آبیاری، متمایز می‌سازد آب دریا، علاوه‌بر نمک‌های مضر، دارای مواد معدنی مفید برای گیاه و همچنین مواد معدنی کمیاب و غیره هم هست که قدرت باروری خاک را بالا می‌برد.

از نظر ترکیبات شیمیایی آب دریا از تعادل و توازن در مواد معدنی و یون‌های مفید اثر بعضی از مواد معدنی و یون‌های مضر برای گیاه را خنثی می‌کند.[8]

ب: دریاچه‌ها
آن مقدار آبی که در گودی زمین قرار گرفته و ارتباط مستقیم با دریا نداشته باشد به قسمت‌های عرض رودخانه هم دریاچه گفته می‌شود مثل آمودریا و سیر دریا (رودخانه‌های جیحون و سیحون).[9]

دریاچه که اسم مصغر دریاست به معنی دریای کوچک که از هر طرف به وسیله خاک احاطه شده است. دریاچه‌ها از جمله مشترکات عمومی محسوب شده و ثروت ملی می‌باشند.[10]

ج: رودخانه
آب جاری موجود و دائمی انهار بزرگ را نامند (که در بند 5 ماده 60 ق.ا. ب آ اشاره گردیده است).[11] و به تعبیر دیگر به جریان طبیعی آب که بزرگتر از نهر است رودخانه گویند. همچنین رودخانه به مجرای طبیعی گرفته می‌شود که آب به طور دائم یا فصلی در آن جریان دارد و معمولاً مصب آن دریاچه‌ها یا اقیانوس یا رودخانه دیگری است و از انهار کوچک به وجود می‌آید و محل عبور این آب را بستر رود یا رودخانه گویند.[12] رودخانه هم مانند دریا و دریاچه از مشترکات عمومی بوده و در اختیار حکومت اسلامی می‌باشند.

[1]. سرمد، مرتضی، حقوق آب، ص 37.

[2]. کردوانی، پرویز، منابع و مسائل آب در ایران، ص18.

[3]. کردوانی، پرویز، منابع و مسائل آب در ایران، ص 89.

[4]. ولایتی، سعداله، جغرافیای آبها و مدیریت منابع آب، خراسان: انتشارات خراسان، چاپ اول، 1374، ص 83.

[5]. رشیدی، حمید، فرهنگ اصطلاحات حقوقی صنعت آب و برق، ص 58.

[6]. کردوانی، پرویز، منابع و مسائل آب در ایران، ص 168.

[7]. رشیدی، حمید، دایره المعارف حقوق نیرو، ص 4.

[8]. رشیدی، حمید، فرهنگ اصطلاحات حقوقی صنعت آب و برق، ص40.

اسنادالکترونی اسنادی هستندکه به روش رایانه ای تولیدمنتقل ونگهداری شده اند.آنها ممکن است به شیوه الکترونیکی متولدشده ویاازشکل اصلی خودبه فرم الکترونیکی درآمده باشندمثلا اسکن ازپرونده های کاغذی[2].بنابراین ازلحاظ مادی تفاوت سندالکترونیکی باغیرالکترونیکی تفاوت دروسیله ایجادآن است.

بنداول : انواع اسنادالکترونیکی
الف )  اسنادرسمی الکترونیکی
اسنادالکترونیکی است که نزدمامورصالح بارعایت مقررات قانونی تنظیم می شود.[3]

ب )  اسنادعادی الکترونیکی
اسنادالکترونیکی  که بدون حضورماموررسمی یاخارج ازحدودصلاحیت آنها تنظیم می شود.[4]

ج )  اسنادتجاری الکترونیکی
درماده 412پیش نویس لایحه اصلاح قانون تجارت که توسط دفترمطالعات وزارت بازرگانی تهیه گردیده آمده است : ((اسنادتجاری الکترونیکی شامل برات سفته قبض رسمی  انبار سهام اوراق مشارکت وسایراسنادتجاری است که بارعایت تعیین شده درقانون به صورت الکترونیکی اعلام ومبادله می شوند.[5]

مبحث سوم : نوشته
مقصودازنوشته خط یاعلامتی است که روی کاغذیاچیز دیگر رسم شده وحاکی ازمطلبی باشد.[6]

زبان دارای دوصورت یانمودملفوظ (ارتعاشات صوتی )ومکتوب(نوشته) است.بنابراین خط نوشته ونوشتارفن ووسیله ای برای نگهداری ثبت وانتقال اندیشه وزبان  است .ازاین روبین نوارصوتی که بااستفاده ازشیوه مکانیکی برروی یک محمل ثبت شده ومتنی ازآن که باحروف الفبا وبه صورت دست نوشته پدیدآمده اختلاف دررسانه ومحمل ّآن وجود دارد اما در هر دو مورد نمود ظاهری وملفوظ نظام ذهنی زبان تجلی یافته است

بنابراین سخنرانی که برروی نوارضبط صوت ضبط شده است جزء اسنادوشواهدکتبی به شمارمی آیندهرچندفهم ودرک این متون از راه چشم صورت نمی گیرد.[7]    نکته قابل توجه این است که ‚بین سندونوشته رابطه عموم وخصوص مطلق وجوددارد.هرسندی نوشته است ولی هرنوشته ای سندنیست.

[1] – السان ‚دکترمصطفی ‚مقا له جنبه های حقوقی ثبت الکترونیکی‚ پرتال اطلاع رسا نی وکالت آنلاین‚ www.vekalatonline.ir

[2] –  جمالزاده بهاءآبادی کرمان ‚طیبه ‚مقاله اعتباروآثارحقوقی اسنادالکترونیکی درقراردادهای بین المللی پایگاه اینترنتی نشرمقالات حقوقی حق  گستر

[3]  – جمالزاده بهاء آبادی کرمان ‚طیبه ‚مقا له اعتباروآثارحقوقی اسنادالکترونیکی درقراردادهای بین المللی‚ پایگاه نشرمقالات حقوقی حق گستر‚ www.aghGostar.ir