• مکان ثابت روی زمین باشد وهمش او را نمی اندازد (پس توهم سقوط، موجب سقوط می شود.)

 

• همانا توهم بیماری در بسیاری از اوقات باعث بیماری می شود و همچنین بالعکس (یعنی توهم سلامتی، بیماری را از بین می برد).

 

• همانا چشم زخم هم از این باب است.[۱۹۸]

آن گاه که این مطالب را دانستی پس می گویم: صاحب این نفس قوی، اگر این توان را در راه خیر به کار بیندازد و صاحب رشادت و مردانگی باشد؛ پس او پیغمبری است دارای معجزه و یا ولی خداست که صاحب کرامت است. و گاهی این پاکی و صفا، سبب بیشتر شدن آن قوه می شود تا این‌که شخص به بالاترین حد تاثیرگذاری در عالم میرسد[۱۹۹] و اگر آن شخص شرور باشد و این قوه را در راه بد و شر به کار برد، به او ساحری خبیث گویند. گاهی شر آن قوه را می شکند. (یعنی مانع رشد آن قوه می شود) پس به غایت و نهایتی که اولیاء میرسند، نمی رسد.
بحث چهارم: مبدأ حدوث حوادث شگفت آور در این عالم، اگر هیأت نفسانی[۲۰۰] باشد معجزه و کرامت و سحر است و اگر مبدأ، چیزی از خواص اجسام عنصری باشد به آن نیرنگ گویند (مثلا مغناطیسی باعث جذب آهن می شود.)
و اگر مبدأ به ناچار چیزی تشکیل یافته از قوای سماوی اثرگذار با قوای اثرپذیر ارضی باشد به آن طلسمات گویند.[۲۰۱]
بدان: همانا در عالم طبیعت، عجایبی است و قوای تأثیرگذار آسمانی و قوای تأثیر پذیر زمینی در صورت اجتماع، شگفتی آفرین هستند. (علم طلسم همین است)
خدا توفیق دهنده و موفق کننده است.
کتاب لباب الاشارات و التنبیهات به پایان رسید.
نتیجهگیری
واضح و مبرهن است که برای فهم صحیح فلسفه مشاء، باید آثار ابن سینا را مطالعه کرد. در این میان اثر نفیس اشارات و تنبیهات، مهم ترین اثر اوست که هم از لحاظ استحکام بحث ها و هم از لحاظ باب بندی دقیق است. چنان‌که در پایان هر نمط، زمینه سازی برای نمط بعدی می نماید. این کتاب وزین و با ارزش مورد توجه همه اهل فن قرار گرفته، از این رو شرح های بسیاری بر آن نوشته شده است. عبارت های اشارات و تنبیهات در برخی موارد رمز گونه و در برخی موارد دارای اجمال هستند. دلیل آن هم این است که ابن سینا در مورد این کتاب بسیار حساسیت داشته که در اختیار نا اهلان قرار نگیرد. به خاطر همین، در خاتمه کتاب به حفظ و صیانت آن از دست یابی نا‌محرمان، وصیت می‌کند. بنابراین برای درک محتوای این اثر، به یک عبارت روان و بدون رمز گویی و پرده پوشی نیاز داریم. یکی از شارحان این کتاب، فخر رازی است که باعث جنبش بزرگی در فلسفه اسلامی گردید. او با شرح خود بر اشارات زمینه پاسخ گویی خواجه طوسی را فراهم آورد؛ اما از آن رو که فخر رازی، به اهمیت اشارات و تنبیهات پی برده بود، بعد از آن که آن را شرح می‌کند، دیگر بار آن را با یک قلم روان و قابل فهم خلاصه می کند. کتاب لباب الاشارات و التنبیهات حاصل این تلاش است.
گفتیم فخر رازی، یک متکلم اشعری بوده و انگیزه او از نوشتن کتب فلسفی، عقلانی کردن کلام اشعری و نجات آن از چالش اکتفا به ظواهر بوده است. شرح او به خاطر انتقادها و اشکال هایش به ابن سینا و پاسخ گویی خواجه نصیر الدین طوسی، مورد اهتمام اهل فن از فلاسفه قرار گرفته است. اما تلخیص او یعنی لباب الاشارات و التنبیهات در گذر زمان، زیر سایه شرح های گوناگونی که بر اشارات و تنبیهات نوشته شده، مورد غفلت واقع گردیده است، در حالی که با مطالعه کتاب لباب الاشارات و التنبیهات، می‌توان یک دوره فلسفه مشاء را آن هم با قرائت ابن سینا و قلم فخر رازی، از اول طبیعیات تا الاهیات و عرفان مطالعه کرد و مورد دقت و بررسی قرار داد. اما نکته ای که توجه به آن ضروری می نماید این است که فخر رازی، این کتاب را با توجه به آراء و دیدگاه های خود به رشته تحریر درآورده است. بنابراین گاهی اوقات با عنوان «اشاره» نظر شخصی خویش را می آورد در حالی که خواننده تصور می کند این اشاره هم گفته خود ابن سینا است. بنابراین برای فهم دقیق این کتاب، به ترجمه و تحلیلی از آن نیاز داریم که نظرهای ابن سینا و فخر رازی در هم آمیخته نشود. از ابتدای نمط اول که بیان جوهر جسم است تا بحث جهت در نمط دوم و بحث نفس در نمط سوم مبنای بحث، بر طبق همان بیان ابن سینا است و فخر رازی، به غیر از بحث مزاج در نمط دوم و بحث حواس باطنی که در آن مدرک صور و معانی را خود نفس، معرفی می کند، در سایر موارد با ابن سینا، چندان اختلاف نظر، ندارد. منبع اصلی وی در فصل طبیعیات، کتاب «المباحث المشرقیّه فی علم الهیات و الطبیعیات» است. اما از نمط چهارم تا نمط هفتم که بحث های فلسفی و کلامی است، فخر رازی به طور آشکار و نهان، به اظهار نظر می پردازد. در این چهار نمط، منبع اصلی فخر رازی، در بیان نظراتش، کتاب های «المطالب العالیه من العلم الالهی»، «الاربعین فی اصول الدین»، «البراهین در علم کلام» و «المحصل» است؛ تا حدی که در برخی موارد، مطالب، دقیقا بر مبنای همان کتاب ها بوده و گاهی، مطالب، همان مطالب هستند؛ کاری که این پایان نامه را از دیگر نوشتارهای مشابه ممتاز می‌کند، این است که نگارنده، در این نوشتار تک تک موارد را برای خواننده، تبیین و تحلیل نموده است. در نمط ششم یعنی بحث غایات و مبادی فخر رازی، آن‌گاه که به قاعده «الواحد لا یصدر عنه الا الواحد» می رسد تاب و توان از کف داده و با استناد به آیات قرآنی این قاعده را به شدت رد می کند. در نمط هفتم یعنی بحث تجرید او کاری می کند که فقط برای اهل دقت، تشخیص آن امکان پذیر است. در بحث قضا و قدر ابن سینا قائل به اختیار می شود اما فخر رازی، با عنوان «اشاره» که تصور می شود نظر ابن سینا باشد، دیدگاه خود را بیان می کند و قائل به جبر می شود. در این مورد نیز نگارنده، منبع سخن او را استخراج کرده و با ارائه تحلیلی دقیق، خواننده را آگاه می‌سازد که این سخن همان سخن فخر رازی، در باب اولِ جلد نهِ کتاب المطالب العالیه است. فخر رازی در نمط هشتم (بهجت و سعادت)، نمط نهم (مقامات عارفین) و نمط دهم (اسرار الآیات) زیاد فرافکنی نکرده اما بیان چند نکته ضروری است:
۱٫در نمط نهمِ اشارات و تنبیهات، فصل چهارم، درباره ضرورت وجود پیامبر و شریعت است، در حالی که فخر رازی این بحث را در لباب الاشارات و التنبیهات، نمی آورد. با این که عرفان بی شریعت و پیامبر مردود است.

 

2. در نمط دهم از ابوالبراکات بغدادی یاد کرده و خواننده را به سخن او ارجاع می دهد در حالی که باید دانست شیخ اشراق او را طبیب متشبه به حکما معرفی می کند و سخنان او را هذیانات قبیحه عنوان می دارد پس جای‌گاه او در فصل اسرارالآیات و بحث عرفانی نیست.

ذکر این نکته نیز ضروری است که فخر رازی، از نمط اول تا نمط دهم، در همه مسائل، به شرح خود بر اشارات و تنبیهات، عنایت دارد. می‌توان گفت: اشکال هایی که در لباب الاشارات و التنبیهات بر ابن سینا وارد کرده، همگی در شرح اشارات و تنبیهات، به طور مفصل، موجود است. فرقی که هست، این است که اشکال هایی که در لباب الاشارات بر ابن سینا وارد می کند، نسبت به اشکال هایی که در شرح اشارات و تنبیهات بر ابن سینا وارد کرده، بسیار کم تر و کم حجم تر است، چون بنای فخر رازی علاوه بر روان بودن کتاب، اختصار آن است.
بنابراین فخر رازی، متکلم اشعری است که کلام اشعری را با بهره گیری از دیدگاه ها و بیانات ابن سینا فلسفی نموده است. خدمت او به کلام اشعری، به وضوح در تمامی آثار او نمایان است . همچنین خدمت او به فلسفه نیز قابل انکار نیست، او اشارات و تنبیهات ابن سینا را شرح کرده و باعث جنبش و تکاپو در میان فیلسوفان شیعه هم چون خواجه نصیر الدین طوسی شده که برای جواب به اشکالات او اشارات و تنبیهات را شرح کنند.
آن چه در این پایان نامه آمده است؛ فقط یک ترجمه نیست ما در این نوشتار از طرفی، یک دور کامل فلسفه مشاء را مورد بررسی قرار داده و از طرف دیگر قدرت علمی ابن سینا را در می یابیم و با شخصیت علمی و پر تلاش فخر رازی آشنا می شویم و گاهی به کلام اشعری سری می زنیم و در می یابیم که اگر فخر رازی را امام المشککین گفته اند چه معنایی دارد. او برای دفاع از عقیده خود، فلسفه را زیر و رو می کند و غباری در فضای علمی به راه می اندازد و یکی از بزرگ ترین فلاسفه جهان اسلام و تشیع را به چالش می کشد تا این‌که دیگران به کمک ابن سینا شتافته و این همه آثار با ارزش فلسفی امروزه در اختیار ما باشد.
در پایان، آنچه که به نظر نگارنده این پایان نامه، مناسب می رسد؛ این است که این نوشتار به عنوان کتاب آموزشی برای رشته فلسفه و کلام در دانشگاه ها و حوزه های علمیه قرار داده شود. این‌جانب به جرأت می توانم ادعا نمایم که تا کنون کتابی که این گونه جامع باشد را نیافته و ندیده ام پس به جاست که این نوشتار را برای جویندگان دانش فلسفه، به عنوان یک منبع جامع و کامل در فلسفه مشاء معرفی نمایم.
و من الله التوفیق
فهرست منابع و مآخذ:
قرآن کریم
الف. منابع فارسی

 

1. بهشتی، احمد. تجرید، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم (۱۳۸۶ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . غایات و مبادی، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم (۱۳۹۱ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . هستی و علل آن، قم: بوستان کتاب، چاپ سوم (۱۳۸۳ شمسی).

 

1. حسن زاده آملی، حسن. دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط اول، قم: آیت اشراق، چاپ اول (۱۳۹۳ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط پنجم فی الصنع و الابداع، قم: آیت اشراق، بی تا.

 

1. ـــــــــــــ . دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط چهارم فی الوجود و علله، قم: آیت اشراق، (۱۳۸۸ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط دهم فی اسرار الآیات، قم: آیت اشراق، چاپ اول (۱۳۸۹ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط سوم فی النفس، ج ۱ و ۲، قم: آیت اشراق، چاپ دوم (۱۳۸۹ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط ششم فی الغایات و مبادیها، قم: آیت اشراق، چاپ دوم (۱۳۸۹۱ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط نهم فی مقامات العارفین، قم: مطبوعات دینی، چاپ اول (۱۳۸۳ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط هشتم فی البهجه و السعاده،، قم: مطبوعات دینی، چاپ دوم (۱۳۸۶ شمسی)

 

1. ـــــــــــــ . دروس شرح اشارات وتنبیهات، نمط هفتم فی التجرید، قم: آیت اشراق، چاپ دوم (۱۳۹۱ شمسی).

 

1. ـــــــــــــ . هزار و یک کلمه، قم: دفتر تبیغات اسلامی، چاپ دوم، (۱۳۸۱ شمسی).

 

1. حافظ شیرازی، محمد. دیوان حافظ، محمد قزوینی و قاسم غنی، انتشارات زوار، چاپ دوم (۱۳۸۵ شمسی).

 

wpadminbar" style="box-sizing: inherit; font-size: 13px; line-height: 32px; direction: rtl; color: #cccccc; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont,;">