3. ۲٫ ۵٫ مالیات با برنامه

اگر حکومت در شرایط سختی که برای مردم به‌وجود می‌آید، در گرفتن مالیات از آن‌ها سهولت به‌خرج دهد، در ظاهر خراج کمتری به‌دست آورده ولی در واقع پایه‌های حکومت خود را محکم کرده است، زیرا در شرایطی‌که مالیات‌دادن برای مردم سخت بوده بدان‌ها تخفیف داده و بر آن‌ها آسان گرفته و اگر زمانی برسد که حکومت به یاری مردم نیاز داشته باشد، آن‌ها نیز به داد دولت خویش می‌رسند. حضرت امیر (×) یکی از سفارش‌هایی که به مالک اشتر می‌کنند در همین زمینه است:
«فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلًا أَوْ عِلَّهً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّهٍ أَوْ إِحَالَهَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ‏ وَ لَا یَثْقُلَنَّ عَلَیْکَ شَیْ‏ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَهَ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْکَ فِی عمّارهِ بِلَادِکَ وَ تَزْیِینِ وِلَایَتِکَ‏ مَعَ اسْتِجْلَابِکَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ وَ تَبَجُّحِکَ بِاسْتِفَاضَهِ الْعَدْلِ فِیهِمْ مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِکَ لَهُمْ وَ الثِّقَهَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ وَ رِفْقِکَ بِهِمْ‏ فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْأُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِیهِ عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طَیِّبَهً أَنْفُسُهُمْ بِهِ فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْت.»[۴۹۳]
اگر مالیات‌دهندگان از سنگینى مالیات، یا از آفتى که رسیده، یا خشک‌‌شدن چشمه‏ها، یا کمى باران، یا تغییر زمین بر اثر آب‌گرفتگى، یا بى‌آبى شکایت کنند مالیات را به‌اندازه‏اى که اوضاع آنان بهبود یابد تخفیف ده، و این تخفیف خرجى آنان بر تو سنگین نیاید، زیرا تخفیف تو ذخیره‏اى است که با آباد کردن شهرهاى تو و آرایش حکومتت به تو باز مى‏گردانند، به‌علاوه ستایش مردم را به خود جلب نموده، و شادمان هستى که سفره عدالت را در بین آنان گسترده‏اى، در حالى‌که با قوّت بخشیدن به آنان به‌وسیلۀ ذخیره‏اى که در تخفیف مالیات نزد ایشان نهاده‏اى مى‏توانى بر آنان اعتماد کنى، و با عدالت و مهربانیت که آنان‌را به آن عادت داده‏اى بر آنان مطمئن باشى، چه‌بسا گرفتاری‌هایى که پیش آید که پس از نیکى به مالیات‌دهندگان اگر حلّ آن‌را به آنان واگذارى با طیب خاطر بپذیرند، چه این‌که بر مملکت آباد آن‌چه را بار کنى تحمّل کشیدنش را دارد.
«در نگاه امیرمؤمنان علی (×) بخشودگی مالیاتی، هزینه‌ای از میان‌رفته نیست، بلکه همچون سرمایه‌ای ذخیره شده است که به دو صورت بازگشت می نماید:
۱ـ موجب رشد انگیزۀ مالیات‌دهندگان در کار و تلاش بیشتر و رونق اقتصادی افزون‌تر می‌شود؛
۲ـ پیوند آنان‌را با حکومت تقویت می‌کند و روش زمامداری را در دیده آنان می‌آراید و موجب دید مثبت آنان به حکومت می‌شود.»[۴۹۴]
اگر مالیات بر مردم فشار وارد نکند، آنان با اشتیاق کامل به فعّالیّت می‌پردازند و آبادانی توسعه می‌یابد و زندگی آنان با رفاه همراه می‌شود.

4. ۲٫ ۵٫ حراست از بیت‌المال

حراست از بیت‌المال، از جانب هرکسی باید رعایت شود و هر یک از افراد جامعه باید حراست و نگهداری از بیت‌المال را یک فرض بر خود بدانند. امّا این حراست و حفظ اموال عمومی، از سوی حکومت که بیشترین امکانات را در اختیار دارد، اهمیّتی مضاعف پیدا می‌کند.

1. ۴٫ ۲٫ ۵٫ مفهوم‌شناسی

واژۀ بیت‌المال همان‌گونه پیداست از ترکیب «بیت» و «مال» تشکیل شده است. «در لغت آن‌را خزینۀ اسلام و مکان نگهداری اموال دانسته‌اند و در اصطلاح حکومتی و فقهی، به اموال عمومی و مشترک میان مسلمانان اطلاق گردیده است؛ بنابراین واژۀ بیت‌المال به تدریج از معنای مکانیِ خود خارج شده، نام حال یا همان مظروف را به خود گرفته است.[۴۹۵]

2. ۴٫ ۲٫ ۵٫ اهمیّت حراست از بیت‌المال

یکی از عواملی که موجب می‌شود حکومت از هم پاشیده نشود، حراست از بیت‌المال است. مراقبت از اموال عمومی و اجازه ندادن به هرکسی برای دست‌اندازی به بیت‌المال موجب دل‌گرمی مردم می‌شود و می‌دانند که حاکم جامعه حافظ اموال عمومی است. حضرت هرگونه حریم‌شکنی در عرصۀ اقتصاد را خلاف اصول خویش می‌دانستند و بریز و بپاش در اموال را تأیید نمی‌کردند و در بیانی فرمودند:
«أَلَا وَ إِنَّ إِعْطَاءَ الْمَالِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ.»[۴۹۶]
هان بدانید که دادن و بخشیدن دارایی در جایی که سزاوار و شایسته نیست، همان بریز و بپاش و بیش از اندازه و گزاف‌کاری است.
امام علی (×) زمانی‌که از شایسته‌سالاری و اهلیّت‌گرایی سخن می‌راند، بدترین ویژگی حکومت نابخردان را به غارت بردن اموال عمومی می‌داند و این نشان می‌دهد تا چه اندازه ایشان پای‌بند به حراست از بیت‌المال و اموال عمومی بودند. امام علی (×) دغدغه خویش ر