6. ۲٫ ۵٫ بازرگانی و تولید

یکی از مواردی که در عرصۀ اقتصادی باید مورد توجّه قرار گیرد و بدان اهمیّت داده شود، مسألۀ تولید و تولیدکننده است. تولیدکنندگان، تاجران و بازرگانان در سراسر دنیا سیر می‌کنند و با خدمات اقتصادی خویش، کشور را در مسیر پیشرفت و تعالی قرار می‌دهند. زمانی‌که تولید یک جامعه با مشکل مواجه شود، اقتصاد جامعه از وضعیّت فعّال و پویا فاصله می‌گیرد و عرصۀ اقتصادی با مشکل مواجه می‌شود. یکی از عواملی که قوام جامعه و استواری آن‌را حفظ می‌کند بازرگانان و صنعت‌گرانند که با فعّالیّت اقتصادی خود، اعتبار یک جامعه را افزایش می‌دهند و آن جامعه و ملّت را در سطح جهانی مطرح می‌کنند. بنابراین یک جامعه که خواهان تعالی و رشد است، باید به تولید و تولیدکنندگان اهمیّت شایانی بدهد و حضرت امیر (×) به‌عنوان حاکم جامعۀ اسلامی، مالک را متوجّه این امر می‌کند و به او می‌فرماید:
«ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَیْراً الْمُقِیمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ وَ الْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وَ جُلَّابُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَ الْمَطَارِحِ فِی بَرِّکَ وَ بَحْرِکَ وَ سَهْلِکَ وَ جَبَلِکَ وَ حَیْثُ لَا یَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا وَ لَا یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لَا تُخَافُ بَائِقَتُهُ وَ صُلْحٌ لَا تُخْشَى غَائِلَتُهُ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِکَ وَ فِی حَوَاشِی بِلَادِک‏.»[۵۳۵]
دیگر این‌که نیکى به بازرگانان و صنعتگران را بر خود بپذیر، و سفارش کردن به نیکویى در باره آنان‌را به عهده گیر، چه کسى که برجاى بُوَد و چه آن‌که با مال خود از این سو بدان سو رود، و با دسترنج خود کسب کند، که آنان مایه‏هاى منفعتند و پدیدآورندگان وسیله‌های آسایش و راحت. و آورندۀ آن از جاهاى دور دست و دشوار، در بیابان و دریا و دشت و کوهسار. جایى که مردمان در آنجا گرد نیایند و در رفتن بدان‌جا دلیرى ننمایند. این بازرگانان مردمى آرامند و نمى‏ستیزند، و آشتى جویند و فتنه‏اى نمى‏انگیزند. به کار آنان بنگر، چه در آنجا باشند که خود به سر مى‏برى و یا در شهرهاى دیگر.
«راه بردن به عدالت اقتصادی، بدون سرمایه‌گذاری و تولید، ناممکن است. تا سرمایه‌ها و ثروت‌های عمومی و خصوصی به‌درستی در چرخۀ اقتصادی قرار نگیرد و موجب افزایش دارایی‌ها و بهره‌مندی همگانی نگردد، راه تحقق عدالت اقتصادی هموار نمی‌شود.»[۵۳۶]
امام علی (×)، خود دارای روحیۀ کار و تلاش بود. ابن ابی‌ الحدید دربارۀ اهمیّت تولید و سرمایه‌گذاری در اندیشۀ امام علی (×) چنین آورده است:
«کانَ یَعمَلُ بِیَدِهِ وَ یَحرُثُ الأَرضَ وَ یَستَقِی المَاءَ وَ یَغرِسُ النَّخلَ کُلُّ ذَلِکَ یُباشِرُهُ بِنَفسِهِ الشَّریفَه وَ لَم یَستَبق مَنهُ لِوَقتِه وَ لا لِعَقَبه قَلیلاً وَ لا کَثیراً وَ إِنَّما کانَ صَدَقَهً.»[۵۳۷]
او با دستان خود کار می‌کرد، و هماره زمین را کشت و آبیاری می‌نمود، و نخل می‌کاشت، و تمام این کارها را شخصاً انجام می‌داد، و چیزی از دستاوردش را، کم یا زیاد، برای خودش و یا بازماندگانش نگذاشت، بلکه همه آن‌ها وقف شد.
تولید زمانی مفید است که جامعه توسّط آن به سمت خودکفایی برود و از این طریق بر اقتدار خود بیفزاید و جامعۀ خود را از خطر سقوط حفظ کند. «مقصود از خودکفایی این است که جامعه بتواند کالاها و خدمات مورد نیاز و تمایل خود را تولید کند و به‌ویژه در کالاهای اساسی، وابسته به بیگانگان نباشد.»[۵۳۸]
تولید ملّی، کار و سرمایه‌گذاری، سیره بارز امیرالمؤمنین علی (×) بود. حضرت برای برقراری عدالت، بیشترین اقدمات را انجام دادند. امام صادق (×) دربارۀ سیرۀ جدّ بزرگوارشان حضرت علی (×) فرمودند:
«کَانَ‏ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (×) یَضْرِبُ‏ بِالْمَرِّ وَ یَسْتَخْرِجُ‏ الْأَرَضِین‏… وَ إِنَّ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (×) أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ مَالِهِ وَ کَدِّ یَدِهِ.»[۵۳۹]
امیرالمؤمنین (×) بیل می‌زد و زمین‌ها را برای کشت آماده می‌کرد… و امیرالمؤمنین (×) هزار برده را از دارایی و دسترنج خویش آزاد کرد.
جامعه‌ای که به تولید بها بدهد، و آن‌را از اصولی‌ترین مسائل بداند و ارزشمند بشمارد، مردمانش در سایۀ فقر زندگی نمی‌کنند. سرمایه‌گذاری و تولید در منظر امیرالمؤمنین (×) چنان مهم بود که ایشان تنگدستی مردمان را با وجود کمترین امکانات تولید نمی‌پذیرفتند و در بیانی فرمودند:
«مَنْ‏ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّه‏.»[۵۴۰]
هرکه آب و خاکی بیابد و تنگدست شود، خداوند او را از رحمت خویش دور سازد.
یعنی اگر دولتمردان امکاناتی در اختیار داشته باشند و به تولید

نپردازند و چرخۀ تولید را فعّال نکنند، ننگ بدی برایشان گذاشته‌اند و از رحمت الهی دور شده‌اند و نتوانسته‌اند با برنامه‌ریزی و ساختار مناسب، بستر تولید و بازرگانی را ایجاد کنند. تولیدکنندگان و اقشاری که در عرصۀ اقتصادی، نقشی ایفا می‌کنند، از جانب حکومت نباید مورد ستم واقع شوند؛ زیرا ثبات و اقتدار یک کشور زمانی است که از تولیدات داخلی و تولید ملی خود بهره بگیرد و هرچه وابستگی به خارج برایش کمتر باشد، عزّت و اقتدارش بیشتر خواهد بود. امام باقر (×) در خبری فرمودند:
«أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَکْتُبُ‏ إِلَى أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ:أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ فِی فَلَّاحِی الْأَرْضِ أَنْ یُظْلَمُوا قِبَلَکُمْ.»[۵۴۱]
همانا امام علی (×) به فرماندهان لشکر می‌نوشت: شما را به‌خدا سوگند که مبادا کشاورزان از جانب شما مورد ستم واقع شوند.
«امام علی (×) راه دستیابی به تأمین همگانی و همواریِ مسیر عدالت اقتصادی را در سرمایه‌گذاری، کار و تلاش اقتصادی و تولید می‌دید، و خود بیش از هرکس بدان اهتمام می‌ورزید، و می‌آموخت که همگان به تمام معنا در راه تولید اقتصادی فعّال شوند.»[۵۴۲]

7. ۲٫ ۵٫ اعتدال و میانه‌روی