3. ۴٫ ۲٫ ۳٫ ویژگی‌ها و آثار عدالت

عدالت به‌عنوان یکی از عوامل مهم تحکیم‌کنندۀ جامعه، ویژگی‌ها و آثاری دارد که این ویژگی‌ها، به‌هنگام دمیده شدن روح عدالت در اجتماع به وقوع می‌پیوندد.
الف) عدالت عامل محبّت
انسان همواره خواهان دوستی و محبّت است. نمی‌خواهد کسی را از خود برنجاند و دلی را آزرده‌خاطر گرداند. در دعاهای خویش به پرودگار عرضه می‌داریم:
«الّلهُمَّ عامِلنا بِفَضلِک وَ لا تُعامِلنا بِعَدلِک.‏»[۳۰۱]
خدایا، با ما به فضل و رحمتت عمل کن و با با ما به عدلتت رفتار مکن.
ابن ابی الحدید در شرح خویش بر نهج البلاغه، سخنی از حضرت آورده‌اند که ایشان عدالت را راه رسیدن به دوستی می‌دانند:
«قَدِّمِ العَدلِ عَلَى البَطشِ تَظفُرُ بِالمَحَبَّهِ.»[۳۰۲]
عدالت را بر سخت‎‌گیری و انتقام مقدّم بدار تا به دوستی دست یابی.
«تقدیم عدل بر سخت‌گیری، از قبیل ترجیح خوب‌تر بر خوب نیست، بلکه از سنخ تقدیم حق بر باطل است، مگر آن بطش و سخت‌گیری که در اجرای حدود الهی است که آن نیز عدل و حق است.»[۳۰۳]
سخت‌گیری در حدود الهی باطل نیست، بلکه عین حقیقت و عدالت است و نمی‌توان آن‌را امری غیرضروری خواند.
ب) خوش‌گمانی در جامعه
یک جامعه‌ای که در آن روح عدالت حاکم است، همه‌چیز باید حمل بر گمان خوش شود، مگر این‌که خلاف آن ثابت شود. این امر از ویژگی‌ها و آثار عدالت است. امام هادی (×) می‌فرمایند:
«إِذَا کَانَ زَمَانٌ الْعَدْلُ فِیهِ أَغْلَبُ مِنَ الْجَوْرِ فَحَرَامٌ أَنْ تَظُنَّ بِأَحَدٍ سُوءاً حَتَّى یُعْلَمَ ذَلِکَ مِنْهُ وَ إِذَا کَانَ زَمَانٌ الْجَوْرُ أَغْلَبُ فِیهِ مِنَ الْعَدْلِ فَلَیْسَ لِأَحَدٍ أَنْ یَظُنَّ بِأَحَدٍ خَیْراً مَا لَمْ یَعْلَمْ ذَلِکَ مِنْه‏.»[۳۰۴]
در دوران غلبه عدالت‌پیشگی بر ستمگری، بدگمانی به دیگران نارواست و در زمان چیرگی ستمگری بر عدالت، اعتماد و خوش‌بینی به دیگران خطاست، مگر آن‌که به بدی یا خوبی کسی علم داشته باشی.

 

4. ۴٫ ۲٫ ۳٫ حاکمان موفّق

از منظر حضرت بهترین حاکم کسی است که مردم در دوران زندگی او راحت باشند و زندگی خوبی داشته باشند و یکی از مصادیق زندگی خوب، عدالت فراگیر است. ایشان می‌فرمایند:
« أَحْسَنُ‏ الْمُلُوکِ‏ حَالًا مَنْ‏ حَسُنَ‏ عَیْشُ‏ النَّاسِ‏ فِی‏ عَیْشِهِ‏ وَ عَمَ‏ رَعِیَّتَهُ‏ بِعَدْلِه‏‏.»[۳۰۵]
بهترین زمامداران کسانی‌اند که زندگى مردم در دوران حکومتشان خوب باشد و عدالتشان بر مردم فراگیر باشد.
پادشاهی که این چنین عیشی را برای مردم خود فراهم کند، از پشتوانه مردمی بسیار خوبی برخوردار خواهد بود.

 

5. ۲٫ ۳٫ انصاف

 

wpadminbar" style="box-sizing: inherit; font-size: 13px; line-height: 32px; direction: rtl; color: #cccccc; font-family: -apple-system, BlinkMacSystemFont,;">

در جوامعی که آزادی حاکم است، مردم از پیروی بی‌چون و چرای حاکمان مستبد نهی شده‌اند. خطبۀ قاصعه دربردارنده این مطلب است. حضرت فرمودند:
«أَلَا فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ مِنْ طَاعَهِ سَادَاتِکُمْ وَ کُبَرَائِکُمْ الَّذِینَ تَکَبَّرُوا عَنْ حَسَبِهِمْ وَ تَرَفَّعُوا فَوْقَ نَسَبِهِم‏.»[۳۳۳]
هان بترسید! بترسید! از پیروى مهتران و بزرگانتان که به گوهر خود نازیدند و نژاد خویش را برتر دیدند.
مردم نیز نباید به‌گونه‌ای رفتار کنند که در حاکمان تأثیر مستبدّانه داشته باشد. آن‌ها باید طوری با حاکمان صحبت کنند که حسّ تکبّر به آنان دست ندهد.[۳۳۴]
این تعابیر امام بدین‌خاطر است که همگان را به اهمیّت آزادی متوجّه کنند و این حقّ طبیعی را در عمل نشان بدهند.

 

7. ۲٫ ۳٫ مشارکت عمومی در همۀ عرصه‌ها

زمانی‌که مردم پشتیبان حکومت خود باشند، از هر وسیله‌ای برای ابراز این حمایت استفاده می‌کنند و دشمنان نیز در مواقع حسّاس به مشارکت عمومی در همه عرصۀ‌ها نگاه می‌کنند؛ زیرا این حضور به منزلۀ حمایت از دستگاه حکومتی قلمداد می‌شود. «بر مردم یک جامعه لازم است که برای تعیین سرنوشت اجتماعی خویش، در امور کشور مشارکت داشته باشند و برای ادارۀ امور جامعه بی‌تفاوت نباشند، چراکه بی‌تفاوتی در این امور به حاکمیّت اشرار و بدان و رواج ظلم خواهد انجامید.»[۳۳۵]
امیرالمؤمنین (×) دربارۀ تأثیر مشارکت مردم می‌فرماید:
«لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِیَامُ الْحُجَّهِ بِوُجُودِ النَّاصِر…لَأَلْقَیْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَیْتُ آخِرَهَا بِکَأْسِ اوّلهَا.»[۳۳۶]
به خدایى که دانه را شکافت‏ و جان را آفرید، اگر این بیعت‌کنندگان نبودند، و یاران، حجّت بر من تمام نمى‏نمودند،… رشتۀ این کار را از دست مى‏گذاشتم و پایانش را چون آغازش مى‏انگاشتم و چون گذشته، خود را به کنارى مى‏داشتم.‏
هیچ جامعه و نهادی نمی‌تواند، بدون مشارکت همگانی، برنامه‌های خود را پیش ببرد و به عملکرد صحیحی در مدیریّت خود دست یابد. تنظیم صحیح مناسبات و روابط براساس مشارکت عمومی در همۀ عرصه‌ها ممکن می‌شود. «گروه‌های اجتماعی، اصناف، نهادها و سازمان‌ها در یک جامعه، تشکیل‌دهندۀ پیکر واحدی‌اند که بدون مشارکت همۀ آن‌ها جامعه سامانِ درست نمی‌یابد و به‌سوی اهدافش پیش نمی‌رود.»[۳۳۷]
زمانی‌که مردم در عرصه‌های مختلف در امور کشور مشارکت کنند، یعنی به آرمان‌ها و اصول خویش پای‌بند هستند، نظام حاکم ومسئولین را قبول دارند و آن‌ها را در امر حکومت تأیید می‌کنند و پشتوانۀ حاکم هستند و از او حمایت می‌کنند. امّا اگر در کشوری عدم مشارکت عمومی باشد، پیداست که مردم، دستگاه حکومتی را قبول ندارند و این امر چراغ سبزی به دشمنان است؛ زیرا دشمن می‌داند که در صورت حمله به این کشور، هیچ پشتوانۀ مردمی جلودار آن‌ها نیست و به‌راحتی می‌توان نظام حاکم را سرنگون کرد.
بخش سوم
عوامل فرهنگی، اقتصادی فروپاشی جوامع
فصل چهارم
عوامل فرهنگی فروپاشی جوامع
مراد از عوامل فرهنگی، مجموعه عوامل کارگزار در عرصۀ فرهنگ است، این عوامل شامل روابط حکومتی، مدیریّتی، سیاست‌های فرهنگی حاکم بر یک جامعه می‌شود. یکی از اموری که در تخریب و به فروپاشی کشیدن جوامع نقش کلیدی و مهم دارد عوامل فرهنگی است.

 

1. ۴٫ عوامل فرهنگی آسیب‌زننده به جامعه

آن‌چه که در مناسبات، سیاست‌ها و قواعد فرهنگی یک جامعه حاکم است و بدان ضربه می‌زند، عوامل فرهنگی آسیب‌زننده به اجتماع است. عواملی که حکومت و دستگاه اجرایی را با مشکل مواجه می‌کند و در صورت رفع آن، سقوط و فروپاشی حتمی خواهد بود.

 

1. ۱٫ ۴٫ دنیاطلبی

دنیاطلبی، وابستگی به آن و مال‌زدگی از جمله عوامل سقوط جوامع می‌باشد. توجّه به دنیا در حاکمان و دولتمردان خطری است که منجر به سقوط می‌شود. هر اندازه حاکمان به ثروت‌اندوزی بپردازند، کم‌کم رنج و درد مردم را درک نمی‌کنند و شکافی بین آن‌ها و آحاد جامعه به‌وجود می‌آید و این شکاف ممکن است به‌صورت اعتراض و قیام بروز کند و در چنین فضایی مردم دیگر نمی‌توانند رهبران خود را دلسوز بدانند و بنابراین از دستورات آن‌ها اطاعت نمی‌کنند و در حمایت از آنان بپا نمی‌خیزند. «رمز این‌که ملّت، سرانجام سقوط خواهد کرد این است که چنین ملّتی به‌جای آن‌که در راه بهبود جامعه و پر کردن شکاف اجتماعی تلاش کند و همۀ امکاناتش را در راه ساختن اجتماعی سربلند و مستقل به‌کار گیرد، سرگرم ارضای هرچه بیشتر غرایز و تمایلات افراطی می‌شود و بدیهی است که این‌گونه سرگرمی‌ها از یک‌سو، روح تحرّک و تلاش را در جامعه می‌میراند و از سوی دیگر شکاف طبقاتی را عمیق‌تر و نارضایتی عمومی را افزون‌تر می‌کند و از دیگرسو فساد اجتماعی را دامن می‌زند و در نتیجه جامعه را به سراشیب سقوط می‌کشاند.»[۳۳۸]

 

2. ۱٫ ۱٫ ۴٫ مفهوم‌شناسی

دنیا، از ریشه «دنو» به‌معنای «نزدیکی» است و از همین ریشه است کلمه «دَنیّ» به‌معنای «نزدیک»، از «دَنا یَدنو». و دنیا را به‌خاطر نزدیک بودنش «دنیا» نامیده‌اند.[۳۳۹]

 

3. ۱٫ ۱٫ ۴٫ دنیای مذموم و دنیای ممدوح

 

1. ۱٫ ۱٫ ۵٫ نگاه منفی به فقر و ناداری

نوع نگرش و بینش انسان به ناداری و کمبودداری در ایجاد یک فرهنگ در جامعه نقش اساسی دارد. زمانی‌که به فرهنگ به‌عنوان یک عامل نکبت‌بار نگاه شود و حیثیّتِ انسانی را خطرآفرین باشد، برای زدودن آن از جامعه تلاش می‌شود، امّا اگر به فقر به‌عنوان یک مانع عدالت اقتصادی نگاه نشود و منفی پنداشته نشود، تلاشی برای اصلاح آن صورت نمی‌گیرد و جامعه به قهقرا کشیده می‌شود و فروپاشیده می‌شود. فقر زمانی‌که آحاد جامعه را در بر بگیرد و گسترش پیدا کند، مردم به اعتراض روی خواهند آورد و موج این قیام نیز از مستضعفان و اقشار ضعیف شروع خواهد شد. اگر افراد جامعه همواره به تأمین معاش و نگرانی از فقر و بیچارگی بیندیشند و از اصولی که حکومت بر پایه آن شکل گرفته دوری کنند، بسیاری از بد اخلاقی‌ها و ناهنجاری‌ها در جامعه پدید خواهد آمد، بنابراین، فقر در روایات به مثابۀ کفر و مرگ تلقّی شده است. رسول گرامی اسلام (|) می‌فرمایند:
«کَادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْرا.»[۴۳۴]
فقر نزدیک است که به کفر بینجامد.
زندگی فقیرانه، زندگی شرافتمندانه و عزّت‌مدارانه‌ای نیست. نشانۀ نکبت و شقاوت آدمی، زندگی در فقر و بدبختی است. انسانی که با فقر دست و پنجه نرم می‌کند، هر روز و هر لحظه و هر ساعت درگیر این پدیدۀ شوم اقتصادی است و حضرت علی (×) نیز می‌فرمایند:
«الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَر.»[۴۳۵]
فقر و تنگ‌دستى مرگ بسیار بزرگست.
فیض‌الاسلام در ذیل این عبارت می‌نویسد:
«زیرا سختى مرگ یک‌بار است و سختى بى‏چیزى هر آن مشاهده می‌شود.»[۴۳۶]
پیامد‌ها و تبعات ناداری، در همۀ شئون زندگی انسان اثرگذار است و آدمی را هر روز و هر ساعتی با مشکلات فراوانی روبه‌رو می‌کند و این در برابر مردن بسیار سخت‌تر است. زمانی‌که فقر در جامعه امری ناپسند تلقّی شود و مانعی برای اجرای عدالت اقتصادی محسوب شود، باید از آن به خدا پناه برد و مولای متّقیان علی (×) در دعاهای خویش از این پدیدۀ زشت و گزندۀ اقتصادی به خدا پناه می‌برند و می‌فرمایند:
«اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَفْتَقِرَ فِی غِنَاک‏.»[۴۳۷]
الهى، به تو پناه مى‏برم از این‌که در بى‏نیازى تو فقیر شوم‏.
حضرت هنگامی‌که از شرایط عصر خویش سخن می‌گوید، زمانه را این‌گونه می‌بیند که فشار اقتصادی جامعه را فراگرفته و بایستی با برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات کارشناسی‌شده این فضا را تغییر داد. ایشان در بیان شرایط زمانه در بُعد اقتصادی می‌فرمایند:
«اضْرِبْ بِطَرْفِکَ حَیْثُ شِئْتَ مِنَ النَّاسِ فَهَلْ تُبْصِرُ إِلَّا فَقِیراً یُکَابِدُ فَقْراً أَوْ غَنِیّاً بَدَّلَ نِعْمَهَ اللَّهِ کُفْراً أَوْ بَخِیلًا اتَّخَذَ الْبُخْلَ بِحَقِّ اللَّهِ وَفْرا.»[۴۳۸]
گوشۀ چشمت را به هر سو که خواهی به مردم بیفکن! آیا جز مستمندی می‌بینی که با فقر دست به گریبان است؛ یا توانگری که با نعمت خدا در کفران است؟ یا آن که دست بخشش ندارد، و ندادن حقّ خدا را افزونی مال به حساب آرد؟!.
بیان حضرت، شرایط بد اقتصادی را گزارش می‌کند. شرایطی که در آن کسانی‌که تمکّن مالی دارند، ادای حقوق نمی‌کنند و مستمندان و فقیران در زیر دست و پای مستبدّان و مال‌پرستان در حال لِه‌شدن هستند و ظلم اقتصادی فراگیر شده است.
کرامت انسانی از اصول مسلّم دین مبین اسلام است و هر امری که این اصل را خدشه‌دار کند، ناپسند و نامشروع است. ناداری و فقر، از عواملی است که روح کرامت انسانی را لطمه می‌زند و احساس خواری را در انسان پدید می‌آورد و حضرت در آموزه‌های خود فرمودند:
«إِنَّ الْفَقْرَ مَذَلَّهٌ لِلنَّفْس‏.»[۴۳۹]
بی‌گمان، فقر مایه خواری جان است.
و به فرزند گرامیشان امام حسن مجتبی (×) فرمودند:
«الْقِلَّهُ ذِلَّه.»[۴۴۰]
کم داشتن، خواری است.

 

2. ۱٫ ۱٫ ۵٫ فقر عامل نابودی

در آموزه‌های دینی، فقر آثار زیاد و زیانباری در عرصه‌های مختلف زندگی دارد. زمانی‌که روح و روان یک جامعه با نشاط نباشد و نتوان روح امید را در آن جامعه دید، باید دنبال علل آن رفت. یکی از عواملی که جامعه را از سلامت روحی و روانی عاری می‌کند و زیستِ عقلانی انسان را با مشکل روبه‌رو می‌کند، ناداری و کمبودداری است.
فقر جامعه را از پا در می‌آورد، انگیزه کار و تلاش را از آدمی سلب می‌کند و جامعه را از حرکت باز می‌ایستاند. حضرت امیر (×) در تلاش بود تا همگان را از تبعات ویران‌کننده فقر آگاه کند. از جمله آثار مخرّب فقر، پریشانی و آشفتگی در عقل و خرد است که حضرت از این پدیدۀ اجتماعی نگران بودند. ایشان خطاب به فرزندشان محمّد بن حنفیّه می‌فرمایند:
«یَا بُنَیَّ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْهُ فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَهٌ لِلدِّی

 

3. ۲٫ ۵٫ مالیات با برنامه

اگر حکومت در شرایط سختی که برای مردم به‌وجود می‌آید، در گرفتن مالیات از آن‌ها سهولت به‌خرج دهد، در ظاهر خراج کمتری به‌دست آورده ولی در واقع پایه‌های حکومت خود را محکم کرده است، زیرا در شرایطی‌که مالیات‌دادن برای مردم سخت بوده بدان‌ها تخفیف داده و بر آن‌ها آسان گرفته و اگر زمانی برسد که حکومت به یاری مردم نیاز داشته باشد، آن‌ها نیز به داد دولت خویش می‌رسند. حضرت امیر (×) یکی از سفارش‌هایی که به مالک اشتر می‌کنند در همین زمینه است:
«فَإِنْ شَکَوْا ثِقَلًا أَوْ عِلَّهً أَوِ انْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّهٍ أَوْ إِحَالَهَ أَرْضٍ اغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ‏ وَ لَا یَثْقُلَنَّ عَلَیْکَ شَیْ‏ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ الْمَئُونَهَ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْکَ فِی عمّارهِ بِلَادِکَ وَ تَزْیِینِ وِلَایَتِکَ‏ مَعَ اسْتِجْلَابِکَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ وَ تَبَجُّحِکَ بِاسْتِفَاضَهِ الْعَدْلِ فِیهِمْ مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِکَ لَهُمْ وَ الثِّقَهَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِکَ عَلَیْهِمْ وَ رِفْقِکَ بِهِمْ‏ فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ الْأُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِیهِ عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدُ احْتَمَلُوهُ طَیِّبَهً أَنْفُسُهُمْ بِهِ فَإِنَّ الْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْت.»[۴۹۳]
اگر مالیات‌دهندگان از سنگینى مالیات، یا از آفتى که رسیده، یا خشک‌‌شدن چشمه‏ها، یا کمى باران، یا تغییر زمین بر اثر آب‌گرفتگى، یا بى‌آبى شکایت کنند مالیات را به‌اندازه‏اى که اوضاع آنان بهبود یابد تخفیف ده، و این تخفیف خرجى آنان بر تو سنگین نیاید، زیرا تخفیف تو ذخیره‏اى است که با آباد کردن شهرهاى تو و آرایش حکومتت به تو باز مى‏گردانند، به‌علاوه ستایش مردم را به خود جلب نموده، و شادمان هستى که سفره عدالت را در بین آنان گسترده‏اى، در حالى‌که با قوّت بخشیدن به آنان به‌وسیلۀ ذخیره‏اى که در تخفیف مالیات نزد ایشان نهاده‏اى مى‏توانى بر آنان اعتماد کنى، و با عدالت و مهربانیت که آنان‌را به آن عادت داده‏اى بر آنان مطمئن باشى، چه‌بسا گرفتاری‌هایى که پیش آید که پس از نیکى به مالیات‌دهندگان اگر حلّ آن‌را به آنان واگذارى با طیب خاطر بپذیرند، چه این‌که بر مملکت آباد آن‌چه را بار کنى تحمّل کشیدنش را دارد.
«در نگاه امیرمؤمنان علی (×) بخشودگی مالیاتی، هزینه‌ای از میان‌رفته نیست، بلکه همچون سرمایه‌ای ذخیره شده است که به دو صورت بازگشت می نماید:
۱ـ موجب رشد انگیزۀ مالیات‌دهندگان در کار و تلاش بیشتر و رونق اقتصادی افزون‌تر می‌شود؛
۲ـ پیوند آنان‌را با حکومت تقویت می‌کند و روش زمامداری را در دیده آنان می‌آراید و موجب دید مثبت آنان به حکومت می‌شود.»[۴۹۴]
اگر مالیات بر مردم فشار وارد نکند، آنان با اشتیاق کامل به فعّالیّت می‌پردازند و آبادانی توسعه می‌یابد و زندگی آنان با رفاه همراه می‌شود.

 

4. ۲٫ ۵٫ حراست از بیت‌المال

حراست از بیت‌المال، از جانب هرکسی باید رعایت شود و هر یک از افراد جامعه باید حراست و نگهداری از بیت‌المال را یک فرض بر خود بدانند. امّا این حراست و حفظ اموال عمومی، از سوی حکومت که بیشترین امکانات را در اختیار دارد، اهمیّتی مضاعف پیدا می‌کند.

 

1. ۴٫ ۲٫ ۵٫ مفهوم‌شناسی

واژۀ بیت‌المال همان‌گونه پیداست از ترکیب «بیت» و «مال» تشکیل شده است. «در لغت آن‌را خزینۀ اسلام و مکان نگهداری اموال دانسته‌اند و در اصطلاح حکومتی و فقهی، به اموال عمومی و مشترک میان مسلمانان اطلاق گردیده است؛ بنابراین واژۀ بیت‌المال به تدریج از معنای مکانیِ خود خارج شده، نام حال یا همان مظروف را به خود گرفته است.[۴۹۵]

 

2. ۴٫ ۲٫ ۵٫ اهمیّت حراست از بیت‌المال

یکی از عواملی که موجب می‌شود حکومت از هم پاشیده نشود، حراست از بیت‌المال است. مراقبت از اموال عمومی و اجازه ندادن به هرکسی برای دست‌اندازی به بیت‌المال موجب دل‌گرمی مردم می‌شود و می‌دانند که حاکم جامعه حافظ اموال عمومی است. حضرت هرگونه حریم‌شکنی در عرصۀ اقتصاد را خلاف اصول خویش می‌دانستند و بریز و بپاش در اموال را تأیید نمی‌کردند و در بیانی فرمودند:
«أَلَا وَ إِنَّ إِعْطَاءَ الْمَالِ فِی غَیْرِ حَقِّهِ تَبْذِیرٌ وَ إِسْرَافٌ.»[۴۹۶]
هان بدانید که دادن و بخشیدن دارایی در جایی که سزاوار و شایسته نیست، همان بریز و بپاش و بیش از اندازه و گزاف‌کاری است.
امام علی (×) زمانی‌که از شایسته‌سالاری و اهلیّت‌گرایی سخن می‌راند، بدترین ویژگی حکومت نابخردان را به غارت بردن اموال عمومی می‌داند و این نشان می‌دهد تا چه اندازه ایشان پای‌بند به حراست از بیت‌المال و اموال عمومی بودند. امام علی (×) دغدغه خویش ر

 

6. ۲٫ ۵٫ بازرگانی و تولید

یکی از مواردی که در عرصۀ اقتصادی باید مورد توجّه قرار گیرد و بدان اهمیّت داده شود، مسألۀ تولید و تولیدکننده است. تولیدکنندگان، تاجران و بازرگانان در سراسر دنیا سیر می‌کنند و با خدمات اقتصادی خویش، کشور را در مسیر پیشرفت و تعالی قرار می‌دهند. زمانی‌که تولید یک جامعه با مشکل مواجه شود، اقتصاد جامعه از وضعیّت فعّال و پویا فاصله می‌گیرد و عرصۀ اقتصادی با مشکل مواجه می‌شود. یکی از عواملی که قوام جامعه و استواری آن‌را حفظ می‌کند بازرگانان و صنعت‌گرانند که با فعّالیّت اقتصادی خود، اعتبار یک جامعه را افزایش می‌دهند و آن جامعه و ملّت را در سطح جهانی مطرح می‌کنند. بنابراین یک جامعه که خواهان تعالی و رشد است، باید به تولید و تولیدکنندگان اهمیّت شایانی بدهد و حضرت امیر (×) به‌عنوان حاکم جامعۀ اسلامی، مالک را متوجّه این امر می‌کند و به او می‌فرماید:
«ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی الصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَیْراً الْمُقِیمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ وَ الْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وَ جُلَّابُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَ الْمَطَارِحِ فِی بَرِّکَ وَ بَحْرِکَ وَ سَهْلِکَ وَ جَبَلِکَ وَ حَیْثُ لَا یَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا وَ لَا یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لَا تُخَافُ بَائِقَتُهُ وَ صُلْحٌ لَا تُخْشَى غَائِلَتُهُ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِکَ وَ فِی حَوَاشِی بِلَادِک‏.»[۵۳۵]
دیگر این‌که نیکى به بازرگانان و صنعتگران را بر خود بپذیر، و سفارش کردن به نیکویى در باره آنان‌را به عهده گیر، چه کسى که برجاى بُوَد و چه آن‌که با مال خود از این سو بدان سو رود، و با دسترنج خود کسب کند، که آنان مایه‏هاى منفعتند و پدیدآورندگان وسیله‌های آسایش و راحت. و آورندۀ آن از جاهاى دور دست و دشوار، در بیابان و دریا و دشت و کوهسار. جایى که مردمان در آنجا گرد نیایند و در رفتن بدان‌جا دلیرى ننمایند. این بازرگانان مردمى آرامند و نمى‏ستیزند، و آشتى جویند و فتنه‏اى نمى‏انگیزند. به کار آنان بنگر، چه در آنجا باشند که خود به سر مى‏برى و یا در شهرهاى دیگر.
«راه بردن به عدالت اقتصادی، بدون سرمایه‌گذاری و تولید، ناممکن است. تا سرمایه‌ها و ثروت‌های عمومی و خصوصی به‌درستی در چرخۀ اقتصادی قرار نگیرد و موجب افزایش دارایی‌ها و بهره‌مندی همگانی نگردد، راه تحقق عدالت اقتصادی هموار نمی‌شود.»[۵۳۶]
امام علی (×)، خود دارای روحیۀ کار و تلاش بود. ابن ابی‌ الحدید دربارۀ اهمیّت تولید و سرمایه‌گذاری در اندیشۀ امام علی (×) چنین آورده است:
«کانَ یَعمَلُ بِیَدِهِ وَ یَحرُثُ الأَرضَ وَ یَستَقِی المَاءَ وَ یَغرِسُ النَّخلَ کُلُّ ذَلِکَ یُباشِرُهُ بِنَفسِهِ الشَّریفَه وَ لَم یَستَبق مَنهُ لِوَقتِه وَ لا لِعَقَبه قَلیلاً وَ لا کَثیراً وَ إِنَّما کانَ صَدَقَهً.»[۵۳۷]
او با دستان خود کار می‌کرد، و هماره زمین را کشت و آبیاری می‌نمود، و نخل می‌کاشت، و تمام این کارها را شخصاً انجام می‌داد، و چیزی از دستاوردش را، کم یا زیاد، برای خودش و یا بازماندگانش نگذاشت، بلکه همه آن‌ها وقف شد.
تولید زمانی مفید است که جامعه توسّط آن به سمت خودکفایی برود و از این طریق بر اقتدار خود بیفزاید و جامعۀ خود را از خطر سقوط حفظ کند. «مقصود از خودکفایی این است که جامعه بتواند کالاها و خدمات مورد نیاز و تمایل خود را تولید کند و به‌ویژه در کالاهای اساسی، وابسته به بیگانگان نباشد.»[۵۳۸]
تولید ملّی، کار و سرمایه‌گذاری، سیره بارز امیرالمؤمنین علی (×) بود. حضرت برای برقراری عدالت، بیشترین اقدمات را انجام دادند. امام صادق (×) دربارۀ سیرۀ جدّ بزرگوارشان حضرت علی (×) فرمودند:
«کَانَ‏ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (×) یَضْرِبُ‏ بِالْمَرِّ وَ یَسْتَخْرِجُ‏ الْأَرَضِین‏… وَ إِنَّ أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (×) أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِنْ مَالِهِ وَ کَدِّ یَدِهِ.»[۵۳۹]
امیرالمؤمنین (×) بیل می‌زد و زمین‌ها را برای کشت آماده می‌کرد… و امیرالمؤمنین (×) هزار برده را از دارایی و دسترنج خویش آزاد کرد.
جامعه‌ای که به تولید بها بدهد، و آن‌را از اصولی‌ترین مسائل بداند و ارزشمند بشمارد، مردمانش در سایۀ فقر زندگی نمی‌کنند. سرمایه‌گذاری و تولید در منظر امیرالمؤمنین (×) چنان مهم بود که ایشان تنگدستی مردمان را با وجود کمترین امکانات تولید نمی‌پذیرفتند و در بیانی فرمودند:
«مَنْ‏ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّه‏.»[۵۴۰]
هرکه آب و خاکی بیابد و تنگدست شود، خداوند او را از رحمت خویش دور سازد.
یعنی اگر دولتمردان امکاناتی در اختیار داشته باشند و به تولید

 

منبع فایل کامل این پایان نامه این سایت pipaf.ir است

نپردازند و چرخۀ تولید را فعّال نکنند، ننگ بدی برایشان گذاشته‌اند و از رحمت الهی دور شده‌اند و نتوانسته‌اند با برنامه‌ریزی و ساختار مناسب، بستر تولید و بازرگانی را ایجاد کنند. تولیدکنندگان و اقشاری که در عرصۀ اقتصادی، نقشی ایفا می‌کنند، از جانب حکومت نباید مورد ستم واقع شوند؛ زیرا ثبات و اقتدار یک کشور زمانی است که از تولیدات داخلی و تولید ملی خود بهره بگیرد و هرچه وابستگی به خارج برایش کمتر باشد، عزّت و اقتدارش بیشتر خواهد بود. امام باقر (×) در خبری فرمودند:
«أَنَّ عَلِیّاً عَلَیْهِ السَّلَامُ کَانَ یَکْتُبُ‏ إِلَى أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ:أَنْشُدُکُمُ اللَّهَ فِی فَلَّاحِی الْأَرْضِ أَنْ یُظْلَمُوا قِبَلَکُمْ.»[۵۴۱]
همانا امام علی (×) به فرماندهان لشکر می‌نوشت: شما را به‌خدا سوگند که مبادا کشاورزان از جانب شما مورد ستم واقع شوند.
«امام علی (×) راه دستیابی به تأمین همگانی و همواریِ مسیر عدالت اقتصادی را در سرمایه‌گذاری، کار و تلاش اقتصادی و تولید می‌دید، و خود بیش از هرکس بدان اهتمام می‌ورزید، و می‌آموخت که همگان به تمام معنا در راه تولید اقتصادی فعّال شوند.»[۵۴۲]

 

7. ۲٫ ۵٫ اعتدال و میانه‌روی